حواس پرتی کودکان: علل، درمان و راهکارهای مؤثر

حواس پرتی کودکان یکی از دغدغه‌های اصلی والدین، معلمان و متخصصان رشد کودک است. بسیاری از کودکان در مراحل مختلف رشد، دچار افت توجه و تمرکز می‌شوند که این موضوع می‌تواند بر یادگیری تحصیلی، روابط اجتماعی و رشد هیجانی آن‌ها تاثیر منفی بگذارد. اگرچه درجاتی از حواس پرتی در سنین پایین امری طبیعی محسوب می‌شود، اما زمانی که این حالت به صورت پایدار یا شدید بروز پیدا کند، نیازمند بررسی تخصصی خواهد بود.

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که حواس پرتی می‌تواند به دلایل مختلفی همچون اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD)، اضطراب، افسردگی، اختلالات یادگیری یا عوامل محیطی مانند استرس خانوادگی و استفاده بیش از حد از تکنولوژی مرتبط باشد. (American Psychiatric Association, 2013) ؛ (Centers for Disease Control and Prevention, 2020) درک صحیح از علت حواس پرتی کودکان نه تنها در انتخاب رویکرد درمانی مؤثر اهمیت دارد، بلکه می‌تواند به جلوگیری از مشکلات آموزشی و رفتاری در آینده کمک کند. به همین دلیل، آگاهی والدین و مربیان از علل، نشانه‌ها و روش‌های درمان حواس پرتی، نقشی کلیدی در موفقیت تحصیلی و سلامت روان کودکان ایفا می‌کند.

در ادامه این مقاله، به بررسی عمیق‌تر علت‌های مختلف حواس پرتی، ارتباط آن با بیش فعالی، تأثیر داروها در درمان این اختلال، و روش‌های مؤثر برای درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان می‌پردازیم.

علت حواس پرتی کودکان چیست؟

شناخت علت حواس پرتی کودکان اهمیت زیادی در طراحی مداخلات درمانی مؤثر دارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که دلایل بیولوژیکی مانند تفاوت‌های نوروشیمیایی مغز، مشکلات روانشناختی از قبیل اضطراب و افسردگی، و همچنین عوامل محیطی همچون استرس خانوادگی یا استفاده زیاد از رسانه‌های دیجیتال می‌توانند در بروز این مشکل نقش داشته باشند (Willcutt, 2012; Nigg, 2017). درک درست از این علل به متخصصان و والدین کمک می‌کند تا با رویکردی هدفمندتر، به درمان اختلالات توجه و تمرکز در کودکان بپردازند. در مواردی که مشکلات خواب یا تغذیه وجود دارند، حواس پرتی می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از اختلالات زمینه‌ای مثل کمبود آهن یا کمبود ویتامین‌های گروه B نیز ظاهر شود (Beard, 2001). بنابراین، یک ارزیابی جامع زیستی-روانی-محیطی برای شناسایی علت دقیق توصیه می‌شود. درک دقیق علت حواس پرتی کودکان گام اول برای انتخاب بهترین راهکار درمانی است. دلایل مختلفی می‌توانند زمینه‌ساز حواس پرتی در کودکان شوند، از جمله:

اختلالات روانشناختی مانند ADHD یا اختلال اضطراب فراگیر (GAD)
مشکلات شنوایی یا بینایی که مانع تمرکز کودک می‌شوند
مشکلات خانوادگی مانند اختلاف والدین یا جابه‌جایی مکرر
تغذیه ضعیف، به خصوص کمبود آهن، روی یا ویتامین‌های گروه B
کمبود خواب و خستگی مفرط (Owens et al., 2014)
اختلالات اضطرابی یا افسردگی کودکان

شناسایی علت اصلی حواس پرتی کمک می‌کند که والدین و معلمان بتوانند حمایت هدفمندتری ارائه دهند و از سرزنش بی‌مورد کودک جلوگیری کنند. تشخیص صحیح این علل، با انجام ارزیابی‌های روانشناختی و مصاحبه‌های بالینی امکان‌پذیر است. بررسی جامع وضعیت جسمانی و روانی کودک، از طریق مصاحبه بالینی، آزمون‌های روانشناسی و ارزیابی‌های پزشکی توصیه می‌شود (Barkley, 2015).

حواس پرتی در کودکان بیش فعال

همانطور که قبلا نیز اشاره شد، حواس پرتی در کودکان بیش فعال یکی از ویژگی‌های بارز اختلال نقص توجه بیش فعالی (ADHD) است. طبق گزارش American Psychiatric Association (2013)، این اختلال با سه شاخص اصلی بی‌توجهی، بیش فعالی و رفتار تکانشی شناخته می‌شود. در کودکان دارای ADHD، مشکلات در پردازش اطلاعات، تنظیم هیجان و مدیریت توجه سبب می‌شود آن‌ها به‌طور مداوم تمرکز خود را از دست بدهند و فعالیت‌هایشان را نیمه‌کاره رها کنند. در واقع این اختلال بر نحوه پردازش اطلاعات در مغز کودک تأثیر می‌گذارد و سبب دشواری در حفظ توجه مداوم می‌شود (Barkley, 2015). مطالعات تصویربرداری عصبی نشان داده‌اند که بخش‌هایی از مغز مرتبط با توجه پایدار، مانند قشر پیش‌پیشانی، در کودکان مبتلا به ADHD کارکرد متفاوتی دارند (Castellanos & Proal, 2012). به همین دلیل، درمان این گروه از کودکان نیازمند مداخلات تخصصی ترکیبی از دارودرمانی و رفتاردرمانی است. حواس پرتی در کودکان بیش فعال به طور خاص به یکی از علائم کلیدی اختلال ADHD مربوط می‌شود. کودکان مبتلا به ADHD اغلب:

در متمرکز ماندن بر یک فعالیت برای مدت طولانی مشکل دارند
کارها را ناتمام رها می‌کنند
حواسشان به راحتی با محرک‌های بیرونی پرت می‌شود
دشواری در سازماندهی فعالیت‌ها
تغییر سریع توجه از یک فعالیت به فعالیت دیگر

تحقیقات نشان داده‌اند که ترکیب درمان‌های دارویی با مداخلات رفتاری بهترین نتیجه را در مدیریت علائم بیش فعالی و کاهش حواس پرتی فراهم می‌آورد (MTA Cooperative Group, 1999). در نتیجه، شناسایی زودهنگام این ویژگی‌ها اهمیت زیادی در بهبود عملکرد تحصیلی و اجتماعی این کودکان دارد.

دارو برای حواس پرتی کودکان: آیا لازم است؟

استفاده از دارو برای حواس پرتی کودکان موضوعی است که در محافل علمی و میان والدین بحث‌برانگیز است. داروهای محرک مانند متیل فنیدیت و آمفتامین‌ها، با هدف افزایش انتقال‌دهنده‌های عصبی دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز، برای بهبود توجه تجویز می‌شوند (Banaschewski et al., 2006). (Faraone et al., 2015). بررسی‌های سیستماتیک نشان داده‌اند که داروهای محرک در کوتاه‌مدت می‌توانند به طور مؤثری علائم بی‌توجهی و حواس پرتی را کاهش دهند (Cortese et al., 2018). اما مصرف این داروها باید با ارزیابی دقیق، تنظیم دوز صحیح و پایش عوارض جانبی همراه باشد. همچنین، بسیاری از متخصصان تأکید می‌کنند که دارو تنها بخشی از برنامه درمانی است و مداخلات غیر دارویی همچنان نقش کلیدی دارند. با این حال، تجویز دارو باید تحت نظر روانپزشک کودک انجام شود و همراه با روش‌های درمان غیر دارویی مانند رفتاردرمانی باشد. خوددرمانی یا مصرف خودسرانه دارو به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. در موارد شدید، استفاده از دارو برای حواس پرتی کودکان می‌تواند ضروری باشد. داروهایی نظیر:

متیل فنیدیت (Ritalin)
آمفتامین‌ها (Adderall)
آتوموکستین (Strattera)

به عنوان خط اول درمان اختلال ADHD توسط متخصصان توصیه می‌شوند (Pliszka, 2007). این داروها با تنظیم سطح نوروترانسمیترهایی مانند دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز، به بهبود تمرکز کمک می‌کنند. یک بار دیگر تاکید می شود که مصرف دارو باید تحت نظارت دقیق روانپزشک کودک انجام شود و عوارض جانبی احتمالی مانند کاهش اشتها یا بی‌خوابی نیز باید مدنظر قرار گیرد و با نظارت منظم همراه باشد. درمان دارویی معمولاً با روش‌های غیر دارویی مانند رفتار درمانی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و مشاوره ترکیب می‌شود تا اثربخشی بیشتری داشته باشد.

درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان

درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان نیازمند رویکردی چندجانبه و مستمر است. تمرکز بر تغییرات سبک زندگی، آموزش مهارت‌های توجه، رفتاردرمانی شناختی، و در برخی موارد مداخلات دارویی، بخشی از برنامه درمانی مؤثر به شمار می‌آید (Evans et al., 2018). تحقیقات نشان داده‌اند که تمرین‌های ذهن‌آگاهی (mindfulness) و تکنیک‌های رفتاری می‌توانند توجه پایدار را در کودکان بهبود بخشند و میزان حواس پرتی را به میزان قابل توجهی کاهش دهند (Zenner et al., 2014). علاوه بر این، محیط‌های ساختارمند و حمایت هیجانی مناسب در خانه و مدرسه نقش مهمی در موفقیت درمان دارند. درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان رویکردی چندبخشی دارد که شامل موارد زیر می‌شود:

مشاوره روانشناختی و آموزش والدین برای مدیریت بهتر رفتار کودک
استفاده از تکنیک‌های مدیتیشن کودکانه و تمرینات توجه‌آگاهی (Mindfulness)
انجام بازی‌های تقویت توجه مانند پازل یا شطرنج
آموزش مهارت‌های اجتماعی و مدیریت رفتار
ایجاد محیط مطالعه آرام و بدون محرک‌های مزاحم
تنظیم الگوی خواب منظم و کافی (Mindell & Owens, 2015)
تغذیه سالم و مصرف مکمل‌های ضروری در صورت نیاز
کاهش استفاده از ابزارهای الکترونیکی و شبکه‌های اجتماعی

ایجاد محیطی آرام و بدون حواس‌پرتی در خانه، حمایت عاطفی پایدار و ایجاد ساختارهای مشخص روزانه می‌تواند تأثیر بسزایی در افزایش میزان توجه و تمرکز کودکان داشته باشد و نقش مهمی در بهبود کودک داشته باشد. شواهد نشان می‌دهند که تمرینات شناختی رفتاری (CBT) در بهبود تمرکز کودکان مؤثر است و می‌تواند نتایج بلندمدتی ایجاد کند (Evans et al., 2014).

نتیجه‌گیری

حواس پرتی کودکان می‌تواند بر ابعاد مختلف زندگی آن‌ها تاثیرگذار باشد و توجه به علل زیربنایی، اولین گام برای انتخاب مسیر درمانی مناسب است. حواس پرتی کودکان مسئله‌ای است که می‌تواند ریشه‌های مختلفی داشته باشد و نیازمند بررسی دقیق و جامع است. شناخت علت حواس پرتی کودکان، توجه به نشانه‌های حواس پرتی در کودکان بیش فعال، ارزیابی نیاز به دارو برای حواس پرتی کودکان و بهره‌گیری از روش‌های علمی برای درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان، می‌تواند روند رشد سالم‌تر و موفق‌تری برای کودکان فراهم سازد. فراموش نکنید که حواس پرتی کودکان مسئله‌ای پیچیده و چندعلتی است که نیازمند بررسی دقیق و مدیریت هوشمندانه می‌باشد. شناسایی دقیق علت حواس پرتی کودکان، درک صحیح ویژگی‌های حواس پرتی در کودکان بیش فعال، استفاده آگاهانه از دارو برای حواس پرتی کودکان و به‌کارگیری روش‌های علمی برای درمان حواس پرتی و عدم تمرکز در کودکان، می‌تواند مسیر رشد فردی، تحصیلی و اجتماعی کودکان را بهبود بخشد. بدون تردید باید گفت که: آگاهی، صبر و همکاری خانواده و متخصصان، سه عامل کلیدی در مدیریت مؤثر این چالش هستند.

آکادمی منتومهر

آکادمی منتومهر با هدف ارتقای مهارت‌های شناختی، روانشناختی و آموزشی کودکان و نوجوانان، فعالیت خود را با بهره‌گیری از برترین متخصصان آغاز کرده است. ما در منتومهر باور داریم که شناخت علمی نیازهای کودکان، نخستین گام برای پرورش نسلی سالم، خلاق و موفق است. در آکادمی منتومهر، با ارائه دوره‌های تخصصی، مشاوره‌های فردی و گروهی، کارگاه‌های آموزشی و مقالات علمی به‌روز، در کنار خانواده‌ها و مربیان هستیم تا مسیر رشد و شکوفایی فرزندانشان را هموارتر کنیم. اگر به دنبال راهکارهای علمی و کاربردی برای بهبود تمرکز، تقویت مهارت‌های شناختی یا رفع چالش‌های رفتاری کودکان خود هستید، منتومهر همراه مطمئن شماست.

برای کسب اطلاعات بیشتر و آشنایی با خدمات ما، همین حالا از وب‌ سایت منتومهر دیدن کنید یا با مشاورین ما تماس بگیرید.

لیست منابع (References)

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Banaschewski, T., Coghill, D., Santosh, P., Zuddas, A., Asherson, P., Buitelaar, J., … & Taylor, E. (2006). Long-acting medications for the hyperkinetic disorders. A systematic review and European treatment guidelines. European Child & Adolescent Psychiatry, 15(8), 476–495.
Beard, J. L. (2001). Iron deficiency and child development. Nutrition Reviews, 59(4), 123–133.
Barkley, R. A. (2015). Attention-deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment (4th ed.). New York: Guilford Press.
Castellanos, F. X., & Proal, E. (2012). Large-scale brain systems in ADHD: Beyond the prefrontal–striatal model. Trends in Cognitive Sciences, 16(1), 17–26.
Cortese, S., Adamo, N., Del Giovane, C., Mohr-Jensen, C., Hayes, A. J., Carucci, S., … & Cipriani, A. (2018). Comparative efficacy and tolerability of medications for attention-deficit hyperactivity disorder in children, adolescents, and adults: a systematic review and network meta-analysis. The Lancet Psychiatry, 5(9), 727-738.
Evans, S. W., Owens, J. S., & Bunford, N. (2018). Evidence-based psychosocial treatments for children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 47(2), 157–198.
Evans, S. W., Owens, J. S., & Bunford, N. (2014). Evidence-Based Psychosocial Treatments for Children and Adolescents with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 43(4), 527-551. https://doi.org/10.1080/15374416.2013.850700
MTA Cooperative Group. (1999). A 14-month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-deficit/hyperactivity disorder. Archives of General Psychiatry, 56(12), 1073-1086.
Pliszka, S. R. (2007). Pharmacologic treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder: Efficacy, safety and mechanisms of action. Neuropsychology Review, 17(1), 61–72.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Barkley, R. A. (2015). Attention-deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment (4th ed.). New York, NY: Guilford Press.
Centers for Disease Control and Prevention. (2020). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). Retrieved from https://www.cdc.gov/ncbddd/adhd/index.html
Faraone, S. V., Banaschewski, T., Coghill, D., Zheng, Y., Biederman, J., Bellgrove, M. A., … & Rohde, L. A. (2015). The world federation of ADHD international consensus statement: 208 evidence-based conclusions about the disorder. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 50, 1-34.
Mindell, J. A., & Owens, J. A. (2015). A clinical guide to pediatric sleep: Diagnosis and management of sleep problems (3rd ed.). Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins.
Nigg, J. T. (2017). Annual research review: On the relations among self-regulation, self-control, executive functioning, effortful control, cognitive control, impulsivity, risk-taking, and inhibition for developmental psychopathology. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 58(4), 361–383.
Owens, J. A., Drobnich, D., Baylor, A., & Lewin, D. (2014). School start time change: An in-depth examination of school districts in the United States. Mind, Brain, and Education, 8(4), 182–213.
Willcutt, E. G. (2012). The prevalence of DSM-IV attention-deficit/hyperactivity disorder: A meta-analytic review. Neurotherapeutics, 9(3), 490–499.
Zenner, C., Herrnleben-Kurz, S., & Walach, H. (2014). Mindfulness-based interventions in schools—a systematic review and meta-analysis. Frontiers in Psychology, 5, 603.